એક સ્ત્રીના જીવનમાં ઘણાં સમુદ્ર હોય છે – લાગણીઓના, સપનાના, જવાબદારીના અને સમયના.
એ દરિયામાં ક્યાંક મોજા હોય છે, તો ક્યાંક તોફાન.
એ દરિયામાં કોઈ એંકર હોય તો, એ પુરુષ હોય છે.
ક્યારે પિતા બની, ક્યારે ભાઈ બની, ક્યારે પતિ બની.
આજ હું લખી રહી છું મારી જીવનયાત્રાની એવી સફર,
જ્યાં પુરુષ માત્ર કોઈ લિંગ નહીં, પણ જીવનના મજબૂત સ્તંભ બન્યા.
જેમ વરસાદ પછીના આકાશમાં મેઘધનુષ્ય દેખાય,
તેમ મારા જીવનમાં પિતા, ભાઈ અને પતિ એ ત્રણે એક પછી એક રંગ બનીને ઊગ્યા.
હું મેઘા.
એક સામાન્ય ઘરની દિકરી, અને દરેક સ્ત્રી જેવી જ થોડુંક બોલતી, ઘણું અનુભતી.
મારું બાળપણ એમના શબ્દો કરતાં એમના “હાથ” સાથે ઉગ્યું હતું.
એ હાથ મારા પપ્પાના હતા.
પિતા – હંમેશાં પાછળ ઊભેલી છાંયાની જેમ
પપ્પા એવા હતા કે પોતે હંમેશા “હસતા રહે”, અને બધું જ સારું છે એવું માની લેતા.
એમને જોઈને બહુ વાર વિચાર આવ્યો કે શું એ કદી થાકે નહીં?
એમના પગલાંઓમાં ઊંઘ છૂપેલી હોય તેમ લાગતું.
સવારના છ વાગ્યે ઘરના દરવાજાની કરકશ ચાવી, રોજ એક સરખી થેલી, એક સરખું ચહેરું,
પણ રોજ અલગ લાગણી – “આજ પણ એમણે બધું આપણું માટે જ છે.”
એમના પ્રેમની ભાષા અલગ હતી.
જે સમયે મમ્મી નારાજ હોય ત્યારે એમના ડબ્બામાંથી એક લાડુ ખસેડી મારી પલંગ પાસે મૂકતા.
એ લાડુ જોઈને મનમાં જે લાગતું, એ કોઇ પ્રેમપત્ર કરતા વધારે વ્હાલાળું હતું.
મારા પપ્પા બહુ બોલતા નહીં, પણ હંમેશાં સાંભળતા હતા.
એક દિવસ હું પરીક્ષામાં તૂટીને રડી પડી. એમણે કશું કહ્યું નહિ.
માત્ર મારી પાસે બેઠા, હાથ પકડીને ધીમે ધીમે આંગળી ફેરવી –
એ આંગળીના સ્પર્શમાં જે ભાવ હતો, તે મને આજે પણ યાદ છે.
એ દિવસો જ્યારે હું ઘરમાં રાત્રે મોડા સુધી ભણતી,
એમની ઊંઘ વચ્ચે પણ એ જાગી અને આવતા.
પાણીની બોટલ મારી પાસે મૂકી જતા, અને ફરી શાંતીથી સૂઈ જતા.
એ પ્રેમ એવો ઊંડો ઊતરી ગયો હતો કે મને કદી એમ લાગ્યું જ નહિ કે હું એકલી છું.
ઘરના ખર્ચ માટે મમ્મી વધારે ચર્ચા કરતી, પણ પપ્પા શાંત રહેતા.
એમની શાંતી એ રીતે બોલતી કે કોઇ ઘર ખર્ચ ની યાદી ની જરૂર જ ન રહે.
દર મહિને આખા ઘરનો ખર્ચ એમના ખભા પર રહે, છતાં કહેતાં, “મારું શું… ઘર તો તમારું છે.”
હું જ્યારે કોલેજે ગઈ ત્યારે ઘણાં પ્રશ્નો ઉપસ્યાં.
“છોકરીએ કેટલી આગળ ભણવી જોઈએ?”
“હવે તો વય થઈ ગઈ છે…”
પણ પપ્પાની આંખોમાં એક નક્કર વિશ્વાસ હતો –
“મારી દિકરી પોતાનું વટ ધરાવે છે.”
એ વિશ્વાસને લીધે જ હું ઊભી રહી શકી.
એમણે મારા સપનામાં રોકાણ કર્યું – દસ્તાવેજ વગરનો ભાગીદાર બનીને.
આગળ બીજા રંગ ની વાત કરું તો એ છે – વિરાજ… મારો ભાઈ.
મારા કરતા માત્ર ચાર વર્ષ મોટો.
પણ ક્યારેક તો એવું લાગતું કે એક જન્મો જન્મ થી ઓળખાણ હતી અમારા વચ્ચે.
બાળપણમાં અમારા સંબંધમાં પ્રેમથી વધુ ઝઘડાઓ હતા…
દરેક મુદ્દે ઝઘડો, દરેક વાત પર વાંધો.
એમના ગભરેલા ચહેરા પાછળ છુપાયેલું એક એવું હ્રદય હતું –
જ્યાં હું ધબકતી, છુપાતી, બચતી અને ક્યારેક ઈર્ષ્યા પણ રહી.
વિરાજ હંમેશાં એવું દર્શાવતો કે તેને મારી પ્રવૃત્તિમાં રસ નથી.
પણ જ્યારે હું આખી રાત્રે વાંચતી,
એ દરવાજા પાસે ઉભો રહી જઈને કહેતો –
“લાઇટ ઓન રાખીશ, મારી ઊંઘ બગડશે એમ ના વિચારીશ – વાંચ અને ના સમજાય તો જગાડી ને પુછજે.”
અને ક્યારેક તો સવારે જાણે કંઈ થયું જ નહિ એમ ચાદર ખેંચી લેવા – મારી પસંદગી ની મીઠાઈ ખાઈ લઇ અને ઝગડવું – આ બધું અમારા વચ્ચે સામાન્ય હતું.
અમે નાના હતા ત્યારે એના પેન્સિલબોક્સ પર મારી આંખ હતી.
એના કંપાસ ની દરેક ચીજ ચમકદાર અને ચોખ્ખી હતી!
અને એમની મારી વચ્ચે મારુ-તારું ના મશહૂર ઝઘડા થતા.
પણ જયારે હું કઈંક ખોઈ ને આવતી –
એ ધીમે રહી અને પોતાનું મારા દફતર માં મૂકી દેતો.
કદી બોલતો નહિ કે “તું નાનકડી છે તો હું તારું ધ્યાન રાખું,”
પણ એના કાર્યો હંમેશા બોલતા.
જેમ જેમ ઉંમર વધતી ગઈ, મારું જીવન પણ જવાબદારીઓ થી ભરાય ગયેલું.
કોલેજ, પ્રોજેક્ટસ અને ભવિષ્યના પ્લાન્સ…
અને એ બધા પાછળ એની કાળજી,
આ બધા પાછળ છુપાયેલું ભાઈપણ હવે સમજાતું ગયું.
જ્યારે મેં એક વાર ‘શહેરથી બહાર જવાની વાત ખાલી સહજતા થી કરી કે જવાય?…’
વિરાજે એક અઠવાડિયાના અંદર અમારી બે ટિકિટો અને પ્લાન બનાવી દીધો.
જ્યારે મેં પૂછ્યું, “મમ્મી-પપ્પાને શું કહેશો?”
એ બોલ્યો, “કે બહેનના સપનાને પણ રજા જોઈતી હોય? હું તને ફરવા લઇ જાઉં છું.”
એમના હળવા વાક્યો મારી અંદર ઘણા ઊંડા ઉતરી જાતા.
વિરાજનો પ્રેમ બાહરી નહોતો…
એ ન તો વધુ પડતો પ્રેમાળ હતો, ન તો વધુ પડતો અભિવ્યક્ત
પણ એ એવો હતો કે જ્યાં હું તૂટી જઈશ ત્યાં એ ધીરે રહી સાથી બનીને ઊભો રહી જશે.
વિરાજ એવો જ છે.
ઝઘડાળુ, કટાક્ષપૂર્ણ, વધુ પડતો પ્રતિક્રિયાશીલ…
પણ મારા આખા જગત માટે બે પાંખ જેવી ઉપસ્થિતિ –
ક્યાંક એવું લાગતું કે ભગવાને મને પિતા સુધી પહોંચવા માટે
મધ્યમાં ભાઈનું હૃદય આપ્યું છે.
મારા જીવન ના ત્રીજા રંગ ની વાત કરું તો એ…
અજય…
નામ બોલતા જ એક શાંતી જેવી લાગણી થાય.
એ પ્રેમ નાટકીય નહોતો. એ પ્રેમ સોશ્યિલ મીડિયા પર પોસ્ટ કરતો નહોતો.
એ પ્રેમ તો મારા માટે એવું હતું કે જેમ કોઈ દાવો ન કરે, પણ દરરોજ શાંત રીતે સાબિત કરે.
જેમ ભીની વાતાવરણમાં પવન ધીમે ધીમે આવે, એ રીતે અજય મારાં જીવનમાં આવ્યો.
અમે ભણતાં ભણતાં મળ્યાં નહતાં, પણ ભણેલા પછી મળ્યા.
જ્યારે હું પહેલેથી બધું મેનેજ કરતી રહી, અને થોડી તૂટી ગઈ હતી,
એમના હાજરી એવી રીતે આવે કે જાણે જિંદગીની તકલીફોના ઉછાળા એ મારી સાથે કિનારે ઉભું હોય કોઈ.
એણે કદી નથી પૂછ્યું કે,
“તું મારી થશે?”,
એમણે તો બસ કહ્યું –
“તું તારી રહી શકે એમાં હું થોડું સહાયક બનવા માંગું છું.”
પ્રેમની આ ભાષા મારા માટે નવી હતી.
એમાં માલિકી નહોતું, પણ આવકાર હતો.
મને ઘણી વાર લાગ્યું કે એક પતિ ખાલી પતિ નથી હોતો — એ છે એક શરત વિહોણો સાથી.
અજય મારી સાથે સામાન્ય બાબતો પણ અલૌકિક રીતે જીવે છે.
રવિવારે ઘરના કામમાં મદદ કરતાં કહેતો:
“એમ નથી કે હું તને મદદ કરું છું,
એમ છે કે હું મારા ઘરના એક ભાગની જવાબદારી લઈ રહ્યો છું.”
એના માટે ‘મદદ’ શબ્દ થતો નથી.
એના માટે ‘સાથે હોવું’ એ બધા શબ્દોથી ઉપર છે.
જયારે મારી તબિયત બગડી હતી,
એ ઓફિસેથી આવીને મારા બધું કરતો,
મારા વાળ પાછળ કરતા બોલતો:
“તું એમ ન વિચાર કે હું તને ખાલી રહી જોઈ રહ્યો છું,
હું તો તને નાની હતી એ રીતે ફરીથી જોઈ રહ્યો છું અને નાના બાળક જેવું ધ્યાન રાખે.”
એ કાળજી મારી માટે પ્રાર્થના જેવી હતી – નમ્ર, ચુપ અને ઊંડા રંગોની કાળજી.
એમના પ્રેમમાં કદી સરપ્રાઈઝ ભેટ નહોતાં,
પણ ડ્રોવર ખોલતાં એવી ચીઝ મળે જે મેં ખાલી કેજ્યુઅલી બે મહિના પહેલા જ કહ્યું હતું —
“મને આ બધી વસ્તુ ખૂબ ગમે છે.”
એમના રોજિંદા વર્તનમાંથી એવું લાગતું કે,
“તું જે ભૂલી ગઈ છે એને યાદ રાખવાનું મારું કામ છે.”
ઘરના દસ્તાવેજ તૈયાર થયા ત્યારે એમણે કહ્યું –
“મારું નામ લખવાનો આગ્રહ નહિ કર,
જ્યારે તું ઉભી રહીશ એ ઘરમાં, એમાંથી જ મારું નામ પડી જશે.”
આ એક વાક્ય મારાં માટે વિશ્વાસ નો પાયો/આધારસ્તંભ બની ગયું.
અને જ્યારે પ્રથમ બેબી આવવાનો હતો…
હું હોસ્પિટલમાં હતી ત્યારે અજય બહાર એકલાં બેઠા હતા.
એ કોઈ ધાર્મિક બુક નહિ, પણ મારી ડાયરી વાંચી રહ્યા હતા.
જ્યાં મેં લખેલું:
“મને નહીં ખબર કે હું કેટલી સારી માં બનીશ,
પણ મને એટલું ખબર છે કે જે પતિ સાથે છું, એ સાથે તો હું કંઈ પણ બની શકું.”
અને જ્યારે મેં એમને એ ભાગ વર્ષો પછી વાંચાવ્યું,
એમણે હસીને કહ્યું:
“તું બની ગઈ છે… તું મારી સૌથી સુરક્ષિત જગ્યા છે.”
અને તે વાક્ય પછી મને થયું –
મારું આખું સ્ત્રીત્વ સમર્થિત થઈ ગયું છે.
એમના પ્રેમના પાંખોએ મને હમેશાં ઉડવા દીધું.
નજાકતથી, નમ્રતાથી, અને મોટે ભાગે… મને એવાંય સમય એ માન આપ્યો જ્યારે હું પોતે પણ પોતાના માટે હકાર ન આપી શકી.
જ્યારે હું આજે એ ત્રણે પુરુષોની યાદમાં નજર ફેરવું છું,
મારા પપ્પા – જેમણે મારા ભવિષ્ય માટે પોતાનું.વર્તમાન છોડ્યું,
મારો ભાઈ – જે બહારથી ખડખડાટ હતો પણ અંદરથી એ જ મારો શાંત સહકારી હતો,
અને અજય – જે પતિ નહોતો, પણ મારી અંદર રહેલી સ્ત્રીનો સહયોગી બની ગયો…
એ બધાંએ મને કેવળ પ્રેમ નથી આપ્યો…
એમણે મને મારી સાથે મજબૂત રીતે ઉભી રહેવું શીખવાડ્યું.
એમણે મારું નામ એક દસ્તાવેજમાં ઉમેર્યું નહોતું…
એમણે તો મારું અસ્તિત્વ એમના દરેક હાવભાવથી લખ્યું છે.
એમની હાજરીમાં મને ક્યારેય એવું લાગ્યું નથી કે હું એકલી છું.
મને ક્યારેય બચાવ કરવાનો દાવો નહોતો કર્યોં…
પણ જ્યારે બધું તૂટી જતું, ત્યારે એની પાસે જઈને માત્ર એક મૌનથી હું જોડાઈ જતી હતી.
હું જાણું છું કે સ્ત્રી તરીકે આપણે ઘણી વખત સંબંધો માટે પોતાને ભુલાવી દઈએ છીએ.
પણ જ્યારે સમક્ષ એવો પુરુષ હોય કે જે તમારું “સહજ હોવાની” ઉજવણી કરે…
જેમ તમે ખુશ છો એ રીતે…
ત્યારે એ સંબંધ નથી, એ તો એક પૂર્ણવિરામ છે.
જેમ રાત્રે ભીની છાંયામાં હૂંફ નો હાથ હાથમાં આવે,
એમજ એ ત્રણે પાત્રોએ મારા જીવનમાં ઊંડાણ છાંયાવ્યું છે.
એકવાર કોઈ પૂછ્યું હતું:
“તું કેટલી સ્વતંત્ર સ્ત્રી છે?”
હું હસીને કહ્યુ હતું –
“હું એટલી સ્વતંત્ર સ્ત્રી છું, કે મારા જીવનમાં ત્રણ પુરુષ છે
જેમના સાથથી હું મારી જાતને વધુ સારી રીતે ઓળખી શકી.”
અને ત્યાંથી પાછું વળીને… એ દિવસ યાદ આવે છે,
જ્યાં એક વિડીયો અંદર શ્રી સાંઈરામ દવે ની કંઠે એ પંક્તિઓ સાંભળી હતી –
અને એ વખતથી આજ સુધી એ પંક્તિઓ મારા જીવનની વ્યાખ્યા બની ગઈ છે:
“એક સ્ત્રી માટે પુરુષ શું હોઈ શકે
તમારા નામની પાછળ લખાતું દિવાલ જેવું અડીખમ નામ.
હાથમાં દર મહિને આવી જતી ઘર ખર્ચ ની રકમ,
ગિફ્ટ, લાઇફ ઇન્શ્યોરન્સ, મેડિકલેમ ના પ્રીમિયમ વચ્ચે વહેંચાઈ જતો
તમારા નામે રોકાણ કરતો અને સલામતી આપવા
લોહી પાણી એક કરીને કમાયેલું ઘર તમારા નામે કરી દેતો હોય
પિતા-પુરૂષ શું છે
પિતા-પ્રેમી-પતિ કે દોસ્ત?
પુરુષ એક મેઘ ધનુષ્ય છે જેમાં સાત રંગો છે
જે સાતેય રંગો દ્વારા તમારા જીવનમાં ઢગલાબંધ રંગો ઠાલવતો આવતો હોય છે.”
– શ્રેય: શ્રી સાંઈરામ દવે
આ કવિતાની પ્રેરણા મારા માટે શાબ્દિક નહિ રહી –
એ મારી વાર્તા બની ગઈ છે.
એમના શબ્દો જેવી જ મારી હકીકત બની ગઈ છે.
અને આજની લેખની પાંખો એવી બની છે કે,
જે હું તો લખી રહી છું… પણ કોઈ પણ સ્ત્રી પોતાનું “હું” એમાં જોઈ શકે છે.
એથી આગળ કશું લખવા જેવું નથી રહેતું…
કારણ કે જયારે લાગણી એ કાગળ પર પધારીએ છે,
ત્યાંથી કલમ ઝંખીને રહી જાય છે.
